Veel mensen zullen de situatie wel herkennen: je bent in eigen land op stap en merkt dat het een paar uur van huis opeens lastig blijkt om de mensen om je heen goed te verstaan. In eerste instantie denk je nog dat ze een andere taal spreken, tot je toch woorden herkent en tot de conclusie komt dat het om een lokaal dialect moet gaan. Daar hebben we er zelfs in het kleine Nederland al een groot aantal van, volgens de Syntactische Atlas van de Nederlandse Dialecten (de SAND voor insiders) zelfs wel 267. Daarmee heeft Nederland zelfs een van de hoogste dialectdichtheden ter wereld! Dat zou dus zomaar de taalverschillen kunnen verklaren.
Op zoek naar een vertaling in bijvoorbeeld het Twents of Vlaams? Geen zorgen! Onze vertalers gaan met goesting aan het werk met jouw tekst. Vraag nu vrijblijvend een offerte aan.
Maar wat nu als ditzelfde scenario zich afspeelt in het grensgebied tussen het noordoosten van Nederland en Duitsland? Dan wordt de vraag opeens een stuk ingewikkelder, want dan kan het ook nog zijn dat het niet om een dialect gaat, maar om Duits. Het Duits deelt namelijk ook sommige woorden met het Nederlands. Maar ook het Duits heeft weer dialecten, dus misschien is het een Duits dialect? Maar hoe weet je of het een Duits of een Nederlands dialect is? Of is het stiekem hetzelfde dialect aan beide kanten van de grens? Maar wat is dan eigenlijk het verschil tussen een taal en een dialect?
Er is goed nieuws en slecht nieuws. Het goede nieuws is dat die laatste vraag volkomen terecht is, maar het slechte nieuws is dat die niet écht te beantwoorden is. Voor beide geldt, even kort door de bocht, dat het gaat om een fenomeen met een eigen grammatica, woordenschat, uitspraak en, tot op zekere hoogte, cultuur. Waarin de taal en het dialect van elkaar verschillen, is echter een discussie die zowel taalkundigen als beleidsmakers al decennia bezighoudt, juist omdat er nauwelijks taalkundige criteria voor zijn. Na afloop van een lezing van de Amerikaanse dialectoloog Uriel Weinreich merkte iemand uit het publiek ooit op dat ‘a sprakh iz a dialekt mit an armey un flot’ (een taal is een dialect met een leger en een vloot, in het Jiddisch). Deze opmerking heeft binnen het vakgebied geschiedenis geschreven, juist omdat het zo’n treffende, beeldende en beknopte samenvatting is van een ingewikkeld vraagstuk: het onderscheid tussen taal en dialect blijkt vaak vooral politiek van aard, niet taalkundig.
Een mooi voorbeeld van hoe politiek hierin leidend is, is het Europees Handvest voor regionale talen of talen van minderheden. Dit is een Europees verdrag gericht op het beschermen van taalvariatie en geeft landen de optie om bepaalde regionale talen of streektalen officieel te erkennen en bepaalde rechten te geven. In Nederland zijn hiervoor (tot nu toe) het Fries, Jiddisch, Limburgs, Nedersaksisch en Romani erkent. Gelijk valt hier het Fries op: dat is immers óók als officiële taal opgenomen in het wetboek, terwijl de andere dat niet zijn. Maar ook het Nedersaksisch is een interessante, omdat het grootste deel van de sprekers niet in Nederland maar in Duitsland woont! Voor al deze regionale talen geldt dat er een sterke lobby is geweest voor officiële erkenning, terwijl die voor bepaalde andere dialecten, zoals het Zeeuws, minder succes heeft gehad. Voor een uitgebreider bespreking van dit Handvest raden we dit stuk van taalkundige Marc van Oostendorp aan, waarin hij duidelijk maakt dat opname in de lijst voor een groot deel afhangt van de interpretatie van de commissieleden op dat moment.
Goed, het is dus ingewikkeld. Maar als je toch wil weten wat je in de trein om je heen hoorde, kunnen we het technische verhaal misschien alsnog even opzij leggen om een iets bevredigender antwoord te geven. Tenzij het echt duidelijk een andere taal was (Duits, Engels, Deens, etc.), kunnen we eigenlijk veilig zeggen dat het een dialect was. Sommige dialecten hebben misschien meer officiële erkenning dan andere, maar vanuit taalkundig perspectief is het dialect vooral een bepaalde combinatie aan taaleigenschappen. Als wat je hoorde een set taaleigenschappen was die afweek van de standaardtaal, was het bijna zeker een dialect. En als het inderdaad in het bovengenoemde grensgebied was, is de kans groot dat het Nedersaksisch was. Zo, vraagstuk toch nog opgelost!
