Het blijft moeilijk: spreekwoorden vertalen. Bijna iedereen die weleens iets met een andere taal doet, krijgt ermee te maken. Je wilt iets zeggen of schrijven dat in de eigen taal heel natuurlijk aanvoelt en voor de hand ligt, maar in de doeltaal ongemakkelijk klinkt of er raar uitziet. Of je probeert juist iets terug naar je moedertaal te vertalen en dat lukt niet goed. Vaak zijn dit dan vaststaande uitdrukkingen die meer uitdrukken dan de losse woorden betekenen. (Voor de duidelijkheid: we hebben het dan niet over uitdrukkingen die toevallig in beide talen bestaan, dat is natuurlijk altijd een meevaller!) We zullen je hier enkele tips geven om hiermee om te gaan, zodat je minder snel door de mand valt en je kunt voorkomen dat je tegen de lamp loopt – no falling through the basket or walking against the lamp here!
Iedereen die Louis van Gaal wel eens op een persconferentie heeft gezien, weet dat je spreekwoorden niet een-op-een kunt vertalen. Onze vertalers are not from yesterday en weten precies wat ze moeten doen. Vraag nu vrijblijvend een offerte aan.
Het is alweer elf jaar geleden dat het uitkwam, maar het boekje I always get my sin van Maarten H. Rijkens is nog steeds bekend om zijn voorbeelden van letterlijk vertaalde spreekwoorden en gezegden. Van veel van de voorbeelden die daarin worden genoemd, is eigenlijk niet meer voor te stellen dat mensen zoiets zó fout doen. De meeste mensen snappen inmiddels wel dat je veel spreekwoorden niet letterlijk kunt vertalen. Maar hoe moet het dan wel?
De beste strategie is vaak eerst een stap terug te nemen en je af te vragen wat de spreker of schrijver eigenlijk probeert uit te drukken. Vaak zijn spreekwoorden ook een soort beeldspraak die is geworteld in de culturele context waar ze vandaan komen. Zelfs een goede exacte vertaling verliest veel van de oorspronkelijke betekenis, omdat de achtergrondkennis en connotaties die nodig zijn om die uitdrukking goed te begrijpen ontbreken. Door te vragen wat de boodschap is, in plaats van wat de woorden betekenen, kun je beter inschatten hoe je de vertaling moet aanpakken.
Als je eenmaal weet wat de betekenis en de bedoeling achter een spreekwoord of gezegde is, kun je soms een alternatief met een vergelijkbare betekenis verzinnen. Als in een Engelstalige tekst bijvoorbeeld staat dat iemand down in the dumps is, het niet meer ziet zitten, kun je daar in het Nederlands van maken dat die persoon in zak en as zit. Zo kun je vaak toch de boodschap, toon en stijl van een tekst goed behouden, juist door van de tekst af te wijken.
Wat natuurlijk ook kan, is een andere oplossing zoeken, zonder terug te grijpen op spreekwoorden of gezegden. Soms is het lastig om een vergelijkbare optie te vinden of is het binnen de context van de tekst gewoon handiger en duidelijker om het spreekwoord weg te laten en bijvoorbeeld te vervangen door een omschrijving. Dit wordt ook wel ‘wegvertalen’ genoemd, omdat je in het vertalen eigenlijk een lastig element laat verdwijnen. Zo kun je in een Engelstalige tekst tegenkomen dat iemand caught between the devil and the deep blue sea is, wat in het Engels vrij beeldend is en ook nog allitereert. Om datzelfde effect in vertaling te bereiken is moeilijk, dus om vergezochte constructies te vermijden en de tekst lekker vlot te houden, kun je er dan voor kiezen om die persoon in het Nederlands gewoon in een lastige of precaire situatie te plaatsen.
Leuk weetje: het gezegde ‘caught between the devil and the deep blue sea’ heeft op zijn beurt een Nederlands tintje! Deze uitdrukking heeft een oorsprong in de scheepvaart, waar het Engels veel woorden uit het Nederlands heeft geleend. De ‘devil’ slaat hier niet op de religieuze figuur, maar is afgeleid van het Nederlandse woord ‘deuvel’, een houten pen die werd gebruikt bij de bouw van houten schepen, bijvoorbeeld om de dekbalken aan de romp te bevestigen. Tijdens lange zeereizen moest soms onderweg onderhoud aan de buitenkant van een schip plaatsvinden, waarbij iemand dan aan touwen tussen een rij deuvels en de waterlijn hing te werken: een zeer risicovol werkje, waarbij een klein foutje fatale gevolgen kon hebben.
Al met al zijn er dus in grote lijnen drie oplossingen om gezegden en dergelijke uitdrukkingen te vertalen. Het makkelijkst is als hetzelfde spreekwoord in beide talen bestaat, natuurlijk. Iets lastiger wordt het als dat niet zo is, maar dan kun je alsnog kiezen tussen twee oplossingen: de uitdrukking wegvertalen met een omschrijving of een alternatief zoeken met dezelfde betekenis. Dat laatste is natuurlijk het lastigste, maar als het lukt, kun je vaak wel trots zijn op het resultaat. De uitdaging van dergelijk creatief taalgebruik is ook waar veel professionele vertalers plezier in hebben, dus als je die puzzels ook leuk vindt, ben je in goed gezelschap!
